کشورهای عمده تولیدکننده نفت برای بهره‌گیری بیشتر از نفت و افزایش درآمد ارزی به توسعه صنعت پتروشیمی توجه خاصی داشته‌اند. همان‌طور که اکثر کارشناسان انرژی ایران بارها به آن اشاره کرده‌اند، ویژگی‌های مهم  صنعت پتروشیمی عبارت‌اند از وابستگی به منابع هیدروکربوری (ذخایر زیرزمینی نفت خام و گاز طبیعی) به‌عنوان خوراک، نیاز به سرمایه‌گذاری با منابع مالی زیاد، حاشیه سود بالا و ایجاد ارزش‌افزوده بالا در صنایع پایین‌دستی، اشتغال‌زایی بالا نسبت به سرمایه‌گذاری صورت‌گرفته در صنایع پایین‌دستی، فناوری و دانش‌محور بودن.

عربستان سعودی یکی از رقبای عمده ایران در صنعت پتروشیمی است. بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، یکی از دلایل موفقیت صنعت پتروشیمی عربستان سعودی وجود برنامه‌های پنج ساله برای توسعه صنعتی در این کشور و بالا بردن سهم بخش خصوصی در تولید ناخالص داخلی تا حد ۷۰ درصد و ایجاد شهرک‌های صنعتی جبیل و ینبع  است.

در سال‌های اخیر، ایران نیز با توجه به منابع عظیم هیدروکربوری در صنعت پتروشیمی سرمایه‌گذاری زیادی انجام داده است. در حال حاضر ۶۴ مجتمع پتروشیمی و سه مجتمع یوتیلیتی در صنعت پتروشیمی ایران در حال فعالیت‌اند.

اهمیت دیگر توسعه صنعت پتروشیمی برای ایران کاهش اثر تحریم‌ها است. جمهوری اسلامی ایران در دوران اوباما توانست با افزایش صادرات محصولات پتروشیمی بخشی از نیازهای ارزی خود را تامین کند. ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی از سال ۱۳۴۲ تا سال ۱۳۹۸ به ۶۵ میلیون تن در سال رسید که این ظرفیت در سال ۱۳۹۹ به ۹۰ میلیون تن در سال افزایش یافت. ایران تاکنون ۵۵ میلیارد دلار در بخش پتروشیمی سرمایه‌گذاری کرده است و حدود ۱۰۰ هزار نفر به طور مستقیم صنعت پتروشیمی شاغل‌اند.

صنعت پتروشیمی و سند چشم‌انداز توسعه

یکی از شعارهای اصلی دولت‌ها پس از انقلاب در ایران جلوگیری از خام‌فروشی نفت و تکمیل زنجیره ارزش در صنایع پایین‌دستی به‌منظور افزایش درآمد ارزی بوده است. بر اساس سند چشم‌انداز توسعه ۲۰ ساله، ایران باید در سال ۱۴۰۴ با رسیدن به ظرفیت  تولید سالانه ۱۳۰ میلیون تن محصولات پتروشیمی به بزرگ‌ترین تولیدکننده محصولات پتروشیمی خاورمیانه تبدیل شود. روز دوشنبه ۱۸ بهمن، جواد اوجی، وزیر نفت، در جریان بازدید از نمایشگاه ایران‌پلاست گفت که در حال حاضر، ظرفیت تولید در ۶۸ مجتمع تولیدی پتروشیمی ایران حدود ۹۰ میلیون تن است. در جریان این نمایشگاه، مرتضی شاه‌میرزایی، معاون وزیر نفت در امور پتروشیمی، هم گفت که ظرفیت نصب‌شده صنعت پتروشیمی تا پایان برنامه هفتم توسعه به بیش از ١۴٠ میلیون تن و در یک افق ١٠ ساله و تا پایان برنامه هشتم توسعه به حدود ٢٠٠ میلیون تن خواهد رسید.

به گفته شاه‌مرزایی، پیش‌بینی می‌شود در پایان سال ۱۴۰۱، ظرفیت سالانه تولید محصولات پتروشیمی ایران به ۱۰۴ میلیون تن برسد. او ادعا کرد که به‌تازگی، برای فروش محصولات پتروشیمی ایران با کشورهای بزرگ دنیا مذاکراتی صورت گرفته است. این در حالی است که وزارت نفت در ماه‌های اخیر، به دلیل سرمای هوا و کمبود تولید گاز طبیعی، گاز برخی واحدهای صنعتی را قطع کرد. به گفته شاه‌میرزایی مشکل قطعی گاز مجتمع‌های پتروشیمی به‌زودی رفع خواهد شد.

اواخر مهر ۱۴۰۰، سید جلال میرهاشمی، مدیر کنترل تولید شرکت ملی صنایع پتروشیمی، گفت که مجتمع‌های پتروشیمی در شش ماه نخست این سال، ۳۲.۸ میلیون تن انواع محصولات پتروشیمی تولید و پس از رفع نیاز داخل، به بازارهای جهانی صادر کرده‌اند و در قیاس با مدت مشابه در سال ۱۳۹۹، این میزان هشت درصد افزایش یافته است.

بهزاد محمدی، مدیرعامل سابق شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران، هم در مرداد ۱۴۰۰ پیش‌بینی کرد که درآمد ارزی ایران تا آخر سال از قِبل صادرات محصولات پتروشیمی به ۲۱.۵ میلیارد دلار خواهد رسید. به گفته بهزاد محمدی، ایران در سال ۱۳۹۹ توانست ۱۵ میلیارد دلار محصولات پتروشیمی صادر کند و در حال حاضر، ۵۰ طرح فعال در صنعت پتروشیمی موجود است و پیش‌بینی می‌شود که تا پایان سال ۱۴۰۴ به بهره‌برداری برسند و ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی را به ۱۳۵ میلیون تن در سال برسانند. بر این اساس، تا سال ۱۴۰۶، روزانه ۲.۳ میلیون بشکه نفت خام به‌عنوان خوراک در صنعت پتروشیمی مصرف خواهد شد و ظرفیت این صنعت به ۱۶۷ میلیون تن در سال می‌رسد. باید در نظر داشت که دسترسی به خوراک ارزان مهم‌ترین مزیت ایران برای توسعه صنایع پتروشیمی است.

در مقام مقایسه، شرکت سابیک بزرگ‌ترین تولیدکننده محصولات پتروشیمی در خاورمیانه و درعین‌حال بزرگ‌ترین شرکت حاضر در بازار بورس عربستان سعودی و خاورمیانه است. این شرکت در سال‌های گذشته میزان سرمایه‌گذاری خود در کشورهایی نظیر چین و آمریکا را افزایش داد. سابیک در کنار آرامکو در تلاش‌ است تا در خارج از عربستان سعودی از طریق خرید و ادغام شرکت‌ها طیف متنوع‌تری از محصولات را تولید کند و از منابع ارزان خوراک در سایر کشورها بهره گیرد. با توجه به تداوم تحریم‌ها، دولت رئیسی فقط می‌تواند از ظرفیت شرکت‌های دولتی و خصوصی برای افزایش ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی بهره گیرد اما اینکه آیا دانش فنی و منابع مالی این شرکت‌ها می‌تواند تمام خواسته‌های صنعت پتروشیمی ایران را برآورده کند، جای سوال است.

بر اساس برنامه توسعه صنعت پتروشیمی، ایران در نظر دارد در جهش سوم این برنامه به حدی برسد که خوراک صنعت پتروشیمی معادل دو میلیون بشکه نفت در روز شود. این امر نشان می‌دهد که صنعت پتروشیمی انرژی را به ارزش‌افزوده تبدیل می‌کند. گام بعدی صنعت پتروشیمی که تا سال ۱۴۰۶ محقق خواهد شد، در سه طبقه‌بندی طرح‌های خوراک ترکیبی، طرح‌های جدید تولید پروپیلن و طرح‌های پیشران تعریف شده است که در مجموع، ۴۷ پروژه را شامل می‌شود تا در سال ۱۴۰۶ درآمد صنعت پتروشیمی به ۵۰ میلیارد دلار برسد.

در حالی که میزان دقیق فروش نفت ایران در دوران تحریم همواره نامعلوم است و دولت‌ها در ایران به دلایل امنیتی هیچ‌وقت قیمت نفت صادراتی و نحوه دریافت را اعلام نکرده‌اند، جواد اوجی، وزیر نفت، از درآمد ارزی ۱۰ میلیارد دلاری صنعت پتروشیمی ایران تا پایان دی‌ماه خبر داد. به گفته اوجی، این میزان ارز به حساب سامانه نیما نیز واریز شده است. به گفته اوجی، صنعت پتروشیمی در بحث فناوری‌های دانش‌بنیان در ایران پیشتاز است و هم‌اکنون که بخش اعظمی از کاتالیست‌های موردنیاز ایران بومی‌سازی شده است، ایران تا پایان دولت سیزدهم در این زمینه خودکفا خواهد شد.

با توجه به طرح‌های در دست اقدام، شرایط به رسیدن به اهداف سند چشم‌انداز توسعه در بخش صنعت پتروشیمی با چالش‌های زیادی روبه‌رو خواهد بود. هرچند عربستان سعودی با سرمایه‌گذاری صورت گرفته خواهند توانست رتبه خود به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده محصولات پتروشیمی را حفظ کند، همان‌طور که محمد نریمانی‌فرد، کارشناس حوزه اقتصاد انرژی و پتروشیمی، هم به آن اشاره کرد، رقابت در بُعد تکنولوژی در این صنعت در حال افزایش است.

بازارهای پتروشیمی و مسیرهای جدید در فرایند تبدیل نفت خام به مواد شیمیایی نیز ممکن است به ظرفیت‌ها و بازارهای پتروشیمی اضافه شود. هم‌اکنون فناوری‌های جدید چالش‌برانگیز جایگزینی برای عملیات سنتی پالایش-پتروشیمی‌اند؛ برای مثال، در عربستان سعودی، آرامکو و سابیک به‌تازگی یک پروژه بزرگ تبدیل نفت خام به مواد شیمیایی با سرعت و ظرفیت ۰.۴ میلیون بشکه در روز -پنج برابر ظرفیت کنونی- را در دستور کار قرار داده‌اند.

اگر دغدغه جمهوری اسلامی ایران جلوگیری از خام‌فروشی باشد، صنعت پتروشیمی پتانسیل تحقق بخشیدن به این هدف را دارد اما باید شرایط حضور شرکت‌های خارجی با منابع و فناوری پیشرفته فراهم شود. بدون بهره‌گیری از ظرفیت شرکت‌های خارجی در بخش صنعت پتروشیمی، فاصله ایران و عربستان سعودی در خاورمیانه افزایش خواهد یافت و سایر رقبا نیز با توجه به برنامه مدون، سهم خود در بازار منطقه‌ای و جهانی را بالا می‌برند.

 بدون رفع تحریم‌ها و تصویب اف‌ای‌تی‌اف، صنعت پتروشیمی ایران همچنان با چالش‌هایی جدی روبه‌رو خواهد بود.